อาหารใน Spirited Away: วัฒนธรรม และแนวคิดของญี่ปุ่นที่สะท้อนอยู่ในจานอาหาร

หากใครที่เคยได้ชมภาพยนตร์จากค่าย Studio Ghibli ก็คงจะเคยเห็นซีนอาหารที่ชวนให้น้ำลายสอต่างๆ แทรกอยู่แทบจะในทุกเรื่อง อาหารนั้นเป็นธีมที่ปรากฏอยู่ในภาพยนตร์จากค่ายนี้อยู่มาก และสำหรับภาพยนตร์ชื่อดังขึ้นหิ้งในตำนานอย่าง Spirited Away อาหารก็เป็นตัวกลางในการสื่อถึงความสำคัญของอาหารในวัฒนธรรม และวิถีชีวิตคนญี่ปุ่น ทั้งการได้ทานอาหารควรเป็นสิ่งที่ทุกคนรู้สึกขอบคุณที่ได้ทาน และไม่ควรละโมบโลภมาก ทั้งการที่อาหารมีพลังบางอย่างที่ดึงดูดผู้คน และวัฒนธรรมเข้าด้วยกัน รวมถึงอาหารที่สามารถให้ความสบายทั้งกาย และใจอีกด้วย บทความนี้จะพาผู้อ่านทุกคนมาทำความรู้จักความเป็นญี่ปุ่นผ่านการสื่อสารทางอาหารกับภาพยนตร์เรื่อง Spirited Away กัน

โลภนักมักลาภหาย: ซีนเริ่มต้นที่พ่อ และแม่ของจิฮิโระทานอาหารอย่างมูมมาม

อาหาร และความโลภเป็นหนึ่งในกลไกขับเคลื่อนเนื้อเรื่องใน Spirited Away เราจะเห็นว่า ในตอนต้นเรื่อง อาหาร คือตัวการที่ทำให้ทั้งพ่อ แม่ และจิฮิโระเดินตามกลิ่นไปยังร้านขายอาหาร และการทานอาหารศักดิ์สิทธิ์เหล่านั้นก็ทำให้พ่อแม่ของจิฮิโระกลายเป็นหมู นี่คือตัวอย่างที่ว่า คนสมัยนี้มักมองข้ามความสำคัญ และความรู้สึกขอบคุณที่มีต่ออาหารไป ซึ่งเป็นปัญหาที่เกิดขึ้นโดยเฉพาะในประเทศที่พัฒนาแล้ว เพราะพวกเขามีอาหารมากเพียงพอที่จะทำให้อิ่มท้องในทุกๆ วัน ทำให้ความรู้สึกซาบซึ้ง และขอบคุณที่มีอาหารให้ตกถึงท้องในแต่ละมื้อนั้นถูกลืมไป อย่างในประเทศญี่ปุ่น ชาวญี่ปุ่นมักพูดว่า 'อิตาดากิมัส' ก่อนจะเริ่มลงมือทานอาหาร และ 'โกชิโซซามะ' หลังจากทานอาหารเสร็จแล้ว วัฒนธรรมนี้คือ การบ่งบอกถึงความสำนึก และขอบคุณต่ออาหารที่อยู่กับชาวญี่ปุ่นมานาน

อาหารจากหนึ่งในซีนที่ผู้คนต่างหาคำตอบมานานว่าคืออะไรกันแน่ คืออาหารที่พ่อของจิฮิโระเอาเข้าปากอย่างตะกละตะกลาม รูปร่างลักษณะคล้ายหัวหอม บ้างก็ว่ามันคือ 'บาวาน' อาหารสตรีทฟู้ดของชาวไต้หวันที่เป็นแป้งใสทำจากแป้งมันหวาน อ้างอิงจากข่าวลือที่ว่าเมืองวิญญาณในภาพยนตร์นั้นได้แรงบันดาลใจมาจาก 'จิ่วเฟิ่น' เมืองท่องเที่ยวชื่อดังของไต้หวัน แต่ในปี 2020 ที่ผ่านมา ทางช่องทางทวิตเตอร์ของ ฮิโรมาซะ โยเนบายาชิ (Hiromasa Yonebayashi) ผู้เคยทำงานกับสตูดิโอจิบลิมากว่า 18 ปี ก็ได้มีการออกมาเฉลยว่า อาหารที่พ่อของจิฮิโระทานนั้นแท้จริงแล้วคือ ท้องของปลาซีลาแคนท์ (Coelacanth) ซึ่งเป็นปลายุคดึกดำบรรพ์ที่สูญพันธุ์ไปแล้วนั่นเอง

ข้าวปั้นของฮาคุ กับความสำคัญของอาหารต่อจิตใจ และความเป็นมนุษย์

แม้จะเป็นซีนที่ออกมาสั้นๆ แต่กลับแฝงไปด้วยความหมายมากมาย เรากำลังพูดถึงซีนที่จิฮิโระร้องไห้โฮออกมาและฮาคุก็เป็นคนที่ปลอบโยนเธอ พร้อมกับเสนอข้าวปั้นให้จิฮิโระทาน ข้าวปั้นนั้นไม่ได้เป็นเพียงแค่ 'อาหาร' แต่คือ 'ซัพพอร์ต' ที่สำคัญทางจิตใจ ข้าวปั้นอยู่คู่กับประวัติศาสตร์ชาวญี่ปุ่นมาหลายศตวรรษ ย้อนกลับไปตั้งแต่สมัยเฮอัน ยาวมาจนถึงยุคเอโดะที่ข้าวปั้นกลายมาเป็นอาหารที่คนญี่ปุ่นทานแบบเร็วๆ สามารถพกพาไปไหนได้ทุกที่ เป็นหนึ่งในอาหารประจำชาติที่ไม่ว่าชาวญี่ปุ่นจะไปอยู่ที่ไหนบนโลกก็จะจดจำอาหารจานนี้ได้ มันจึงเป็นอาหารที่เป็นตัวแทนของความสบายใจ ความปลอดภัย ความรู้สึกเหมือน 'บ้าน' ของชาวญี่ปุ่น การมอบข้าวปั้นให้กับจิฮิโระก็คือ การมอบความรู้สึกดีๆ ปลอบประโลมจิตใจอันเศร้าโศกของเธอนั่นเอง

Sense of Belonging กับอาหารของโลกวิญญาณ

อีกหนึ่งแง่มุมของอาหารในภาพยนตร์ Spirited Away คือการที่อาหารเป็นตัวกลางในการเชื่อมผู้คน และวัฒนธรรมเข้าด้วยกัน ซีนหนึ่งที่ปรากฏในภาพยนตร์คือ เมื่อร่างของจิฮิโระเริ่มที่จะสลายหายไปจากโลกวิญญาณ ฮาคุก็ได้มอบอาหารจากโลกวิญญาณให้กับเธอเพื่อเชื่อมวิญญาณของเธอเข้ากับโลกที่เขาอยู่ ป้องกันไม่ให้เธอหายไป ซึ่งหากมองกันในโลกความเป็นจริงแล้ว ทุกๆ วัฒนธรรมบนโลกก็มีอาหารที่ถือเป็นตัวแทนของวัฒนธรรมนั้นๆ ดังคำกล่าวที่ว่า หากคุณเรียนรู้เกี่ยวกับอาหารของที่ไหน คุณก็จะได้เรียนรู้เรื่องราววัฒนธรรมของที่นั่นด้วย ในที่นี้ จิฮิโระก็เปรียบเหมือนชาวต่างชาติ ที่จะเป็นส่วนหนึ่งของโลกวิญญาณได้ ก็ต้องทานอาหารของที่นั่น เมื่อคนงานในโรงอาบน้ำบ่นถึงกลิ่นสาบมนุษย์ของจิฮิโระ ฮาคุก็รีบตอบกลับไปว่า ถ้าหากจิฮิโระได้ทานอาหารของพวกเขา กลิ่นของเธอก็จะหายไป เหมือนกับที่ว่า การกินอาหารจากวัฒนธรรมใด ก็จะทำให้คุณกลายเป็นส่วนหนึ่งของวัฒนธรรมนั้นในทางใดทางหนึ่ง และนั่นเองคือ จุดที่อาหารเชื่อมผู้คนกับวัฒนธรรมเข้าด้วยกัน

ปีศาจแห่งความโลภ กับภาวะฟองสบู่แตกของญี่ปุ่น

มิยาซากิ ฮายาโอะ (Miyazaki Hayao) ผู้กำกับภาพยนตร์ Spirited Away กล่าวไว้ว่า หนึ่งในแง่มุมที่เขาแฝงเอาไว้ในเรื่อง คือจิตใจที่เต็มไปด้วยความโลภ และความต้องการไม่รู้จบของชาวญี่ปุ่นในช่วงยุคฟองสบู่แตก (ประมาณ 1990s) ซึ่งมิยาซากิก็ได้ใช้อาหารเป็นตัวกลางของความโลภ ผ่านการสื่อสารอย่างแยบยล และตัวละครอันเป็นที่รักของผู้คน – คาโอะนาชิ หรือ โนเฟสนั่นเอง เริ่มแรกมาเป็นปีศาจ พูดน้อยสงบเสงี่ยม แต่ด้วยอิทธิพลจากความวุ่นวาย และผู้คนในโรงอาบน้ำ บวกกับความหลงใหลในทองคำ โนเฟสก็ได้กลายร่างเป็นปีศาจผู้หิวโหย เขมือบทุกสิ่งที่ได้รับเข้าไปในตัว และร่างกายขยายใหญ่ขึ้น เขารู้สึกอ้างว้าง และว้าเหว่ แต่แทนที่จะเติมเต็มหัวใจด้วยรัก เขากลับเติมเต็มมันด้วยเงินทอง และอาหาร ซึ่งก็หมายถึงชาวญี่ปุ่นที่ถูกภาวะเศรษฐกิจครอบงำจนทำให้นำคุณค่าของทุกอย่างไปลงไว้กับพลังอำนาจ และเงินตรา ขาดอย่างยิ่งซึ่งความรัก และความใส่ใจ

และในตอนท้าย มิยาซากิเองก็เฉลยวิธีแก้ปัญหาที่จะช่วยเหลือโนเฟสเอาไว้ นั่นคือการเติมเต็มความรักให้กับหัวใจของเขา จิฮิโระได้พาโนเฟสไปยังสถานที่ที่จะดูแลเขา และไม่ทิ้งให้เขาเดียวดาย อาหารที่ใช้ในซีนนี้เน้นไปที่อะไรเรียบง่าย ชวนผ่อนคลาย ทั้งเค้กคัสเทลล่า (เค้กฟองน้ำ) และชาร้อนๆ ที่ชาวญี่ปุ่นนิยมทานกันในวันหยุด โนเฟสพอใจ และมีความสุขกับอาหารง่ายๆ เหล่านี้ เพราะมันมีคุณค่าทางจิตใจมากกว่าอาหารสุดหรูจานใดที่เขาเคยได้รับจากผู้คนในโรงอาบน้ำนั่นเอง

ภาพยนตร์อนิเมชั่นที่สื่อสารความเป็นญี่ปุ่นได้อย่างยอดเยี่ยม

ปฏิเสธไม่ได้เลยว่าทั้ง Spirited Away และภาพยนตร์อื่นๆ จากสตูดิโอจิบลิ ต่างก็นำเสนอความเป็นญี่ปุ่นออกมาให้ผู้ชมได้ซึมซับ และเป็นส่วนหนึ่งทุกครั้งที่ได้ดู ทั้งยังมีการแฝงไปด้วยข้อคิดต่างๆ ที่หลายคนอาจมองข้าม หรือไม่ได้นึกถึงในชีวิตประจำวันนัก ผ่านการเล่าเรื่องที่ทรงพลัง ตรงไปตรงมา และภาพอนิเมชั่นอันเป็นเอกลักษณ์ ที่ทำให้สตูดิโอจิบลิเป็นค่ายอนิเมชั่นในดวงใจของใครหลายคนมาเสมอ และจะยังคงเป็นเช่นนั้นอยู่ไปตลอดกาล ตอนนี้ก็มีการจัดนิทรรศการเกี่ยวกับภาพยนตร์อนิเมชั่น ของจิบลิอยู่ที่ห้างเซ็นทรัลเวิลด์ ใครที่คิดถึงลายเส้นสวยๆ บรรยากาศเหมือนหลุดไปอยู่ในอีกโลกหนึ่ง เราขอแนะนำว่าไม่ควรพลาดด้วยประการทั้งปวง

Studio Ghibli ยังมีดีเทลอีกมากมายให้ทุกค้นได้ไปค้นหาในงาน 'The World of Studio Ghibli's Animation Exhibition Bangkok 2023'

ที่ centralwOrld Live, ชั้น 8 centralwOrld
ตั้งแต่วันนี้ - 30 กันยายน 2023
เวลา 10.00 - 22.00 น.
ซื้อบัตรได้ที่ Thaiticket Major

อ้างอิง

Dazed
food and foodies in japan
Sora News 24
MyAnimeList